Адмена прыгоннага права

Дзве галоўныя прычыны
абумовілі адмену прыгоннага права ў Расіі: існаванне прыгонніцтва
стрымлівала эканамічнае развіццё дзяржавы; узрастанне
антыпрыгонніцкага руху, перш за ўсё сярод сялянства, пагражала моцным
сацыяльным выбухам. Нельга сказаць, што прыгонніцкая сістэма гаспадаркі зусім
спыніла эканамічнае развіцце краіны. Яно працягвалася, і даволі хутка. Так, на
тэрыторыі Беларусі з 1828 па 1860 г. колькасць прадпрыемстваў (без вінакурных)
павялічылася з 449 да 942, колькасць рабочых — з 4674 да 9269. Калі ў 1845 г.
было 9 прадпрыемстваў, дзе прымяняліся машыны, то ў 1860 г. — ужо 30. Узрастала
інтэнсіфікацыя працы, кваліфікацыя працоўных, фарміравалася мясцовая буржуазія,
расло гарадское насельніцтва (з 1825 па 1861 г. яно павялічылася з 261,4 тыс.
да 330 тыс. чалавек).

Памешчыцкая гаспадарка
таксама паступова развівалася. Беларускія памешчыкі, прыстасоўваючыся да
запатрабаванняў рынку, пераводзілі сваю гаспадарку на вытворчасць тых тавараў,
якія карысталіся найболыпым попытам. Галоўнай рыначнай культурай напярэдадні
рэформы было жыта, а найболып выгаднай формай рэалізацыі таварнага жыта —
вінакурэнне. Да прыбытковых таварных сельскагаспадарчых культур адносіліся
таксама лён і бульба. Лён прызначаўся галоўным чынам на экспарт, а бульба ў
асноўным ужывалася ў мясцовай вінакурнай вытворчасці. Таварнае значэнне
набывала жывёлагадоўля, асабліва авечкагадоўля. Многія памешчыкі будавалі ў
сваіх маёнтках вінакурныя, цукраварныя, лесапільныя і іншыя прадпрыемствы.
Працавалі на іх прыгонныя сяляне.

У цэлым эканоміка
развівалася невысокімі тэмпамі, пераважна экстэнсіўным шляхам. Экстэнсіўны шлях
развіцця, па-першае, меў пэўныя межы, па-другое, ужо не адпавядаў
запатрабаванням часу. Яскравым сведчаннем крызісу прыгонніцкай сістэмы стала
Крымская вайна. Расія не здолела супрацьстаяць высокаразвітым капіталістычным
краінам Заходняй Еўропы і пацярпела паражэнне. Стала відавочна, што
прыгонніцкая сістэма гаспадаркі значна прайграе капіталістычнай з яе
таварна-грашовымі адносінамі, рынкам працы і жорсткай канкурэнцыяй, якія
выклікаюць зацікаўленасць выканаўцаў у выніках сваёй працы, падштурхоўваюць
тэхнічнае развіццё, вядуць да інтэнсіфікацыі вытворчасці і гэтым паскараюць
агульны прагрэс грамадства.

На працягу ўсёй першай
паловы XIX ст. пытанне аб адмене прыгоннага права займала цэнтральнае месца ў
ідэалагічных спрэчках. У канцы 50-х гадоў яно набыло найвышэйшую вастрыню. Ва
ўрадавых колах у рэшце рэшт зразумелі, што пара адмены прыгоннага права наспела
і гэта лепш зрабіць «зверху», інакш можна дачакацца яго адмены
«знізу». Падрыхтоўка сялянскай рэформы пачалася ў сакрэце ад шырокіх
колаў грамадскасці. У студзені 1857 г. быў створаны Сакрэтны камітэт «для
абмеркавання мер па ўладкаванні быту памешчыцкіх сялян». Сярод членаў
камітэта разгарнуліся спрэчкі наконт умоў адмены прыгоннага права. Адны
прапаноўвалі «остзейскі» варыянт, г.зн. вызваленне сялян без зямлі,
іншія жадалі, каб цар узяў ініцыятыву на сябе і дараваў вольнасць сялянам ад
свайго імя, некаторыя лічылі, што ўмовы вызвалення сялян павінны выпрацаваць
памешчыкі. Да канца ліпеня 1857 г. быў складзены кампрамісны варыянт —
вызваліць сялян з сядзібай, які і атрымаў перавагу. Зямля павінна выкупляцца на
працягу 10 — 15 гадоў па цане, якая ўключала б у сябе і кампенсацыю страты
памешчыкам яго ўлады над асобай селяніна; польны надзел мог быць зменшаны і
аддадзены селяніну ў карыстанне за асобную плату грашыма ці працай; у аддаленан
будучыні мог адбыцца выкуп гэтай зямлі па добраахвотнай дамоўленасці памешчыка
з селянінам. Рэформу было вырашана пачынаць з заходніх губерняў.

Перш за ўсё мясцовыя
памешчыкі значна болып, чым памешчыкі ў іншых раёнах Расіі, былі ўцягнуты ў
таварна-грашовыя адносіны. Гэта абумоўлівалася блізкасцю да заходнееўрапейскага
рынку. Адчуваючы хібы прыгоннай працы, некаторыя ўладальнікі памесцяў ужо ў
першай чвэрці XIX ст. выступалі з праектамі беззямельнага вызвалення сялян. Праўда,
тады большасць памешчыкаў гэтыя праекты не падтрымала, яны былі адхілены і
ўрадам. Апошні таксама разумеў, што ўвядзенне ў 40-х гадах абавязковых
інвентароў памешчыцкіх гаспадарак у заходніх губернях прывяло памешчыкаў
Беларусі да хуткан і непазбежнай страты імі сваёй улады над сялянамі і,
разлічваючы на болып выгадныя для сябе ўмовы адмены прыгонніцтва, яны першымі
адгукнуцца на сакрэтную прапанову ўрада. Да гэтага трэба дадаць 1 тое, што для
самадзяржаўя апазіцыйна настроенае польскае дваранства ўяўляла пагрозу
палітычнай небяспекі — неабходна было як мага хутчэй пазбавіць яго магчымасці
выкарыстаць сялянскія хваляванні ў сваіх нацыянальных інтарэсах.

Але для ўрада было вельмі
важна, каб ініцыятыва адмены прыгоннага права зыходзіла ад памешчыкаў, якія
заставаліся галоўнай сацыяльнай апорай улады. Узяць на сябе афіцыйную
ініцыятыву ў такой складанай справе, а значыць, і несці поўную адказнасць за яе
выкананне Аляксандр II не адважваўся. Паколькі памешчыкі так-сама асабліва не
спяшаліся з прапановамі аб скасаванні прыгонніцтва, памешчыцкую
«ініцыятыву» трэба было арганізаваць. Зрабіць гэта аказалася не
вельмі цяжка. Справа ў тым, што генерал-губернатар Віленскай, Ковенскай і
Гродзенскан губерняў В.І.Назімаў і імператар Аляксандр II былі сябрамі дзяцінства.
Яшчэ ў маі 1856 г. на іх сустрэчы ў Брэсце В.І.Назімаў запэўніў імператара, што
дваране яго генерал-губернатарства, бачачы вынікі вызвалення сялян у суседніх
прыбалтыйскіх губернях, дзе сяляне атрымалі асабістую свабоду яшчэ ў пачатку
XIX ст., пагадзіліся б на падобную рэформу. Летам 1857 г. Аляксандр II ізноў
сустрэўся з В.І.Назімавым, цяпер ужо ў Вільні, і генерал-губернатар пацвердзіў,
што памешчыкі паўночна-заходніх губерняў гатовы выступіць з ініцыятывай адмовы
ад прыгоннага права. Імператар, безумоўна, адобрыў гэту «ініцыятыву».

Пад націскам В.І. Назімава
інвентарныя камітэты Віленскай, Гродзенскай і Ковенскай губерняў прынялі
рашэнне не займацца пытаннямі рэгулявання адносін паміж памешчыкамі і сялянамі,
для чаго яны і былі калісьці створаны, а пагадзіліся бязвыплатна вызваліць
сялян, пакінуўшы памешчыкам усю зямлю і сялянскую нерухомасць. Гэта рашэнне
В.І.Назімаў у верасні 1857 г. накіраваў міністру ўнутраных спраў. У кастрычніку
ён асабіста прыехаў у Пецярбург і папрасіў даць яму далейшыя інструкцыі.
Імператар загадаў паскорыць вырашэнне гэтага пытання. Хутка такая інструкцыя
для Назімава была распрацавана, і 20 лістапада 1857 г. Аляксандр II падпісаў і
накіраваў рэскрыпт (прадпісанне) генерал-губернатару Віленскай, Ковенскай і
Гродзенскай губерняў В.І.Назімаву аб заснаванні з прадстаўнікоў мясцовых
памешчыкаў трох губернскіх камітэтаў і адной агульнай камісіі ў Вільні для
падрыхтоўкі мясцовых праектаў паляпшэння быту памешчыцкіх сялян. Крыху пазней
падобныя камітэты былі створаны і ў іншых губернях Расіі.

Змест рэскрыпта сведчыў
аб тым, што ініцыятыва памешчыкаў аб вызваленні сялян па
«остзейскаму» ўзору была памайстэрску выкарыстана вярхоўнай уладай
для прапановы, нечаканай для памешчыкаў. Праграма ўрада, якую трэба было
абмеркаваць у створаных камітэтах, давала прыгонным сялянам грамадзянскія
правы, але захоўвала вотчынную ўладу памешчыка. За памешчыкам заставалася права
ўласнасці на ўсю зямлю. Сялянам пакідалі сядзібныя надзелы, якія яны на прадягу
пэўнага часу павінны былі выкупіць. Звыш гэтага прадугледжвалася даць сялянам у
карыстанне пэўную колькасць зямлі «для забеспячэння іх быту і для
выканання іх абавязкаў перад урадам і памешчыкам», за якую сялян
абавязвалі плаціць аброк альбо працаваць на памешчыка. Памешчык атрымліваў
таксама права паліцэйскага нагляду за сялянамі. Пры гэтым будучыя адносіны
сялян і памешчыкаў з’яўляліся б гарантыяй своечасовай платы першымі дзяржаўных
і земскіх падаткаў. У рэскрыпце нічога не было сказана аб адмене прыгоннага
права, але 21 лістапада 1857 г. у «Дадатковай адносіне» ўжо
недвухсэнсоўна паяснялася, што галоўным у «паляпшэнні быту памешчыцкіх
сялян» з’яўляецца адмена прыгоннага права.

Менавіта дзеянне гэтых
двух дакументаў, з якіх другі канкрэтызаваў агульныя і не зусім ясныя палажэнні
першага, зрабіла незваротным працэс падрыхтоўкі да адмены прыгоннага права па
ўсёй імперыі, а іх апублікаванне легалізавала абмеркаванне праблемы.
Неабходнасць рэформы была публічна пацверджана. Стала зразумелым, што прыгоннае
права дажывае апошнія гады. Чаканне хуткіх перамен падштурхнула да дзеянняў як
памешчыкаў, так і сялян.

Ужо ў пачатку XIX ст. у
беларускіх губернях назіралася тэндэнцыя да павелічэння памешчыцкай зямлі за
кошт скарачэння сялянскіх надзелаў. Гэты працэс асабліва паскорыўся пасля 1857
г. Памешчыкі перасялялі сваіх сялян на горшыя землі, адразалі ў іх частку
зямлі, увогуле пазбаўлялі надзелаў. Калі ў пачатку стагоддзя ў заходніх
беларускіх губернях памешчыцкая зямля складала 1/3 усёй плошчы маёнтка, а ў
карыстанні сялян было 2/3, то перад рэформай у Віленскай губерні сялянам
засталося толькі 52,5 % ворыва і сенажацей, у Гродзенскай — 55,8 %. Значна
павялічылася сярод сялян колькасць агароднікаў (мелі толькі сядзібы) і кутнікаў
(не мелі ні зямлі, ні жылля).

Дзеянні памешчыкаў
выклікалі пратэст сялян. Ен прымаў розныя формы: адмаўленне ад выканання
феадальных павіннасцей, супраціўленне перасяленню і памяншэнню надзелаў,
калектыўныя скаргі, самавольныя лясныя парубкі, падпальванне памешчыцкіх
сядзіб, напады на памешчыкаў і аканомаў, непадпарадкаванне памешчыцкай і ўрадавай
адміністрацыі. У 1858 — 1860 гг. сялянскія хваляванні адбыліся ва ўсіх
беларускіх губернях. Паводле няпоўных звестак (пра некаторыя выступленні
мясцовыя ўлады не паведамлялі), у гэты час зарэгістравана 42 сялянскія
хваляванні, 11 з якіх былі падаўлены пры дапамозе войскаў і паліцыі.

Своеасаблівым пратэстам
супраць прыгонніцкай сістэмы з’.явіўся т. зв. «цвярозы рух», які
разгарнуўся ў 1858 — 1859 гг. Ён быў накіраваны супраць вінных водкупаў¹,
высокіх падаткаў на віно і спайвання насельніцтва. На сялянскіх сходах
прымаліся рашэнні байкатаваць пітныя дамы, ствараліся «брацтвы
цвярозасці». У гэтым руху прымалі ўдзел амаль усе катэгорыі прыгнечанага
насельніцтва. Напрыклад, у «брацтвах цвярозасці» Ваўкавыскага і
Пружанскага паветаў Гродзенскай губерні было каля 5 тыс. чалавек.

Нягледзячы на тое, што
сялянскія хваляванні былі стыхійнымі і лакальнымі, не вызначаліся масавасцю і
настойлівасцю, яны добра выявілі агульныя інтарэсы прыгоннага сялянства,
адлюстравалі настрой і жаданні народа. Сяляне выступалі за сапраўднае і поўнае
вызваленне ад памешчыцкай улады і перадачу ім усей зямлі, памешчыкі — за адмену
прыгоннага права пры захаванні сваёй уласнасці на зямлю. Безумоўна, царызм
падтрымаў памешчыкаў.

19 лютага 1861 г.
Аляксандр II зацвердзіў усе заканадаўчыя акты (іх было 17), якія тычыліся
адмены прыгоннага права, і звярнуўся да народа з маніфестам. Але апублікаваны
ўсе гэтыя дакументы былі 5 сакавіка 1861 г. Такі значны разрыў паміж датай
зацвярджэння царом заканадаўчых актаў і іх алублікаваннем для ўсеагульнага
азнаямлення тлумачыцца тым, што патрэбна было не толькі надрукаваць неабходную
колькасць экзэмпляраў гэтых вялікіх дакументаў, але і прыняць шэраг
прэвентыўных (папераджальных) захадаў на выпадак хваляванняў, якія
небеспадстаўна прагназіраваліся ўладамі. Былі падрыхтаваны неабходныя вайсковыя
часці ў сталіцах, а ў губерні для назірання за парадкам накіраваны
флігель-ад’ютанты, якія ў неабходных выпадках мелі права дзейнічаць ад імя
цара.

Усе дакументы,
апублікаваныя 5 сакавіка 1861 г., можна падзяліць на тры групы: агульныя
палажэнні, мясцовыя палажэнні, дадатковыя правілы. Юрыдычных актаў, пад нормы
якіх падпадала ўся імперыя, было некалькі. Гэта — Агульнае палажэнне аб
сялянах, якія выйшлі з прыгоннай залежнасці, Палажэнне аб упарадкаванні
дваровых людзей, якія выйшлі з прыгоннай залежнасці, Палажэнне аб выкупе
сялянамі, якія выйшлі з прыгоннай залежнасці, іх сядзібнай аседласці і аб
садзейнічанні ўрада набыццю гэтымі сялянамі ва ўласнасць палявых надзелаў,
Палажэнне аб губернскіх і павятовых па сялянскіх справах установах, а таксама
«Правілы аб парадку ўвядзення ў дзеянне Палажэнняў аб сялянах, якія выйшлі
з прыгоннай залежнасці». 3 мясцовых палажэнняў непасрэдна тэрыторыі
Беларусі тычылася два: Мясцовае палажэнне аб пазямельным уладкаванні сялян, якія
паселены на памешчыцкіх землях у губернях: Вялікарасійскіх, Новарасійскіх і
Беларускіх (пад гэта палажэнне падпадалі Магілёўская губерня і большая частка
Віцебскай) і Мясцовае палажэнне аб пазямельным уладкаванні сялян, якія паселены
на памешчыцкіх землях у губернях: Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай, Мінскай і
частцы Віцебскай (ахоплівала астатнюю тэрыторыю Беларусі).

У маніфесце і палажэннях
былі заканадаўча замацаваны ўсе агульныя для сялян асабістыя і маёмасныя правы,
правы грамадскага кіравання сялян, дзяржаўныя і земскія павіннасці. Галоўным
звяном у заканадаўчых актах рэформы былі асабістыя правы сялян. У маніфесце
падкрэслівалася, што адмена прыгоннага права з’яўляецца вынікам добраахвотнай
ініцыятывы «высакароднага дваранства». У алпаведнасіу_.з..маніфестам
селянін адразу атрымліваў асабістую свабодў~Былы прыгонны, у якогараней
йазггеівчык^ер забраць усю яуі» маёмасць, а самога прадаць, падараваць,
закласці, зараз атрымліваў не толькі магчымасць вольна распараджацца сваёй
асобай, але і шэраг грамадзянскіх правоў: ад свайго імя заключаць розныя
грамадзянскія і маёмасныя пагадненні, адкрываць гандлёвыя і прамысловыя
прадпрыемствы, пераходзіць у іншыя саслоўі.

Агульныя палажэнні
ўводзілі новую сістэму кіравання вёскай. Яна была заснавана на выбарнасці ніжэйшых
службовых асоб. Сяляне, якія жылі на зямлі аднаго памешчыка, складалі сельскую
грамаду (абшчыну). На сходзе сельскай грамады выбіраўся стараста. Некалькі
сельскіх абшчын, якія адносіліся да аднаго царкоўнага прыхода, стваралі
воласць. На валасным сходзе сельскія старасты і ўпаўнаважаныя ад кожных 10
двароў выбіралі валасное праўленне, валаснога старшыню і суддзю. Сельскія і
валасныя праўленні займаліся раскладкай і зборам падаткаў, выконвалі
распараджэнні мясцовых улад, рэгулявалі пазямельныя адносіны сялян, сачылі за
парадкам у вёсцы. За своечасовае выкананне ўсіх павіннасцей сяляне неслі
адказнасць на аснове кругавой парукі, а судовыя справы вырашаліся паводле норм
і традыцый звычаёвага права.

Для непасрэднага
правядзення рэформы на месцах ствараліся спецыяльныя органы — павятовыя міравыя
з’езды і губернскія па сялянскіх справах установы. Кантралявалі дзейнасць гэтых
органаў губернатары. Першай інстанцыяй па ўрэгуляванні адносін паміж сялянамі і
памешчыкамі з’яўляліся міравыя пасрэднікі, якія прызначаліся губернатарам з
мясцовых дваран. Асноўным абавязкам міравых пасрэднікаў было садзейнічанне
складанню ўстаўных грамат — нарматыўных актаў, дзе вызначаліся пазямельныя
адносіны сялян і памешчыкаў. На складанне і падпісанне ўстаўных грамат
адводзілася два гады.

Пазямельнае ўладкаванне
сялян Беларусі, як ужо было сказана, ажыццяўлялася на аснове двух мясцовых
палажэнняў. У Магілёўскай і Віцебскай губернях, дзе захавалася абшчыннае
землекарыстанне, устанаўліваліся вышэйшыя (ад 4 да’5,5 дзес.) і ніжэйшыя (ад 1
да 2 дзес.) памеры сялянскіх надзелаў. Калі да рэформы ў карыстанні селяніна
зямлі было больш за вышэйшую норму, то памешчык меў права адрэзаць лішак у сваю
карысць. У Гродзенскай, Віленскай і Мінскай губернях існавала падворнае
землекарыстанне.

Свой польны надзел зямлі
сяляне павінны былі выкупіць ва ўласнасць. Правілы выкупной аперацыі былі
аднолькавыя па ўсёй Расіі.

Выкупная сума вызначалася
праз шасціпрацэнтную капіталізацыю гадавога аброку. Напрыклад, калі аброк з
сялянскага надзелу складаў 6 рублёў у год, то агульная сума, якую селяніну
трэба было заплаціць, складала 100 рублёў (6 р. — 6 %, 100 р. — 100 %).
Астатнюю частку памешчыкі атрымлівалі ад дзяржавы ў вБіг«ляДзе»кяштоўных папер,
якія можна было прадаваць ці закладваць. У выніку такой аперацыі сяляне
станавіліся даўжнікамі дзяржавы. На працягу 49 гадоў трэбдбыло вярнуць до^ўгд
выглядзе выкупных плацяжоу, куды ўключаліся яшчэ і п’рацэнты за пазыкў. За гэты
час сялянам даводзілася выплаціць да 300 % пазычанай ім сумы.

Такім чынам, агульная сума,
якую сяляне вымушаны былі заплаціць за атрыманыя надзелы, значна перавышала
рыначны кошт гэтай зямлі (на Беларусі — у 3-4 разы). Атрымлівалася, што сяляне
не толькі выкуплялі зямлю, але 1 кампенсавалі памешчыкам страту іх уласнасці ў
асобе селяніна. Праводзячы выкупную аперацыю, казна вырашыла і праблему
спагнання дарэформенных даўгоў з памешчыкаў. На Беларусі, паводле даных за 1859
г., 59,8 % прыгонных сялян (увогуле па Расіі — 65 %) былі закладзены іх
уладальнікамі ў розных крэдытных установах. Гэты доўг утрымліваўся з выкупной
пазыкі памешчыкам, што вызваліла іх ад даўгоў і выратавала ад фінансавага
банкруцтва.

Умовы рэформы не маглі
задаволіць сялян. Аб’яўленне маніфеста 1 палажэнняў выклікала масавы ўздым
сялянскіх выступленняў ва ўсёй Расіі. У 1861 г. на Беларусі зарэгістраваны 379
сялянскіх хваляванняў (у 9 разоў больш, чым у 1860 г.), 125 з іх былі падаўлены
пры дапамозе войскаў і паліцыі. У 1862 г. барацьба сялян разгарнулася з новай
сілай (152 выступленні). Сяляне супраціўляліся высяленню іх на пустэчы і
забалочаныя ўчасткі, патрабавалі зменшыць павіннасці, вярнуць выпасы, сенажаці.

Сялянскі рух 1861 — 1862
гг. не здолеў перамагчы, усе выступленні сялян былі жорстка падаўлены. Аднак ва
ўмовах паўстання 1863 — 1864 гг. царскі ўрад быў вымушаны правесці шэраг
мерапрыемстваў, якія ўнеслі істотныя змены ў «Палажэнні» ад 19 лютага
1861 г. Указ ад 1 сакавіка 1863 г. уводзіў абавязковы выкуп сялянскіх надзелаў
у Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай, Мінскай губернях і ў інфлянцкіх паветах
Віцебскай губерні, скасоўвалася часоваабавязанае становішча сялян, яны
станавіліся ўласнікамі, выкупныя плацяжы зніжаліся на 20 %. 2 лістапада 1863 г.
гэты ўказ распаўсюджаны на ўсю Віцебскую і Магілёўскую губерні. На Беларусі
былі створаны павятовыя паверачныя камісіі для праверкі і выпраўлення ўстаўных
грамат. Абеззямеленым у 1846 — 1856 гг. сялянам выдаваўся 3-дзесяцінны сямейны
надзел. У поўным аб’ёме вярталася зямля, адабраная ў іх з 1857 г. Паўстанне
1863 — 1864 гг. паўплывала і на становішча дзяржаўных сялян на Беларусі. У
адпаведнасці з законам 1867 г. яны пераводзіліся з аброку на выкуп і
станавіліся ўласнікамі сваіх надзелаў.

Зробленыя ўрадам уступкі,
безумоўна, палепшылі становішча сялян заходніх губерняў у параўнанні з іншымі
рэгіёнамі Расіі і стварылі больш спрыяльныя ўмовы для развіцця капіталізму ў
Літве і на Беларусі. Увогуле, рэформа 1861 г. дала значны штуршок развіццю
буржуазных адносін у Расіі. За некалькі дзесяцігоддзяў тут адбыліся такія
пераўтварэнні, на якія ў некаторых краінах Захаду патрэбны былі цэлыя стагоддзі.
Разам з тым рэформа несла ў сабе шмат супярэчнасцей. У Расіі захавалася мноства
феадальных перажыткаў, што стала адметнай рысай і асноўнай асаблівасцю
расійскага капіталізму.

Спіс літаратуры

1.    150 пытанняў і
адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. З. Санько, І. Саверчанка — Вільня:
«Наша будучыня», 2002;

2.    Арлоў У.,
Сагановіч Г. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі. — Вільня: «Наша
будучыня», 1999;

3.    Запавет Мураўёва,
графа Віленскага. Записка о некоторыхъ вопросахъ по устройству Северо-западнаго
края // Новы Час №11(16), 2003;

4.    Гісторыя
Беларусі. У 2-х ч. Ч. 1. / Я. К. Новік, Г. С. Марцуль, І. Л. Качалаў і інш. —
Мінск: «Універсітэцкае», 2000;

5.    Ігнатоўскі У. М.
Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. — Мінск: «Беларусь», 1992;

6.    Иллюстрированная
хронология истории Беларуси. — Минск: «БелЭн», 1998;

7.    История Беларуси
в документах и материалах / Авт.-сост. И. Н. Кузнецов, В.Г. Мазец — Минск:
«Амалфея», 2000;

8.    Краіна Беларусь.
Ілюстраваная гісторыя / У. Арлоў, З. Герасімовіч. — Martin: «Neografia»,
2003;

9.    Нарысы гісторыі
Беларусі. У 2-х ч. Ч. 1. М. П. Касцюк, У. Ф. Ісаенка, Г. В. Штыхаў і інш. —
Мінск: «Беларусь», 1994;

10. Таляронак С. Генерал
Міхаіл Мураўёў 7-«Вешальнік» // Беларускі гістарычны часопіс №3,
1997.